U periodu od decembra 1941. godine do marta 1942. godine oko 6.000 Jevreja, uglavnom žena i dece, dovedeno je u logor Staro sajmište, koji je tada nosio službeni naziv Jevrejski logor Zemun, jedini koncentracioni logor sa rasnim imenom. Već na proleće gotovo svi su ubijeni. Ugušeni su gasom iz motora posebno pravljenog kamiona koji ih je kroz centar grada odvozio do Jajinaca. Srbija je bila prva zemlja koju su nacisti proglasili za "Judenfrei" – očišćenu od Jevreja. Nakon odvođenja Jevreja, logor dobija naziv Prihvatni logor Zemun, odnosno postaje koncentracioni logor. U ovaj logor je zatim internirano oko 32.000 ljudi gde je život izgubilo oko 10.000. Sve to se dešavalo pred očima stanovnika Beograda[1].

Kroz 31 fotografiju u boji Marija Janković predstavlja nemile istorijske događaje koji su se odigravali na ulicama Beograda i u logoru na Starom sajmištu. Svaka fotografija je ispraćena tekstom, odnosno delovima primarnih dokumenata u rekonstrukciji istorije, svedočenja preživelih i tajno poslata pisma zatočenika. Na fotografijama se nalaze reciklirane lutke i one kupljene na buvljacima, kao kopije čoveka,  pokušavajući da rekonstruišu scene koje su se tamo desile, sa namernim disproporcijama među svim simbolima koji su uključeni u izgradnju istorijske rekonstrukcije. Ponovo upotrebljene stvari za ponovno odigravanje događaja. Jedino nemačke vojnike predstavljaju nove lutke, kao što su bili nešto novo kada su stigli u okupirani Beograd.

Očigledno privatne istorije pojedinca, njihove najiskrenije i najintimnije misli, na fotografijama Marije Janković predstavljene su kao opšta mesta strašnog događaja u cilju da prikaže žrtve, počinioce i okolnosti u kojima su se našli.

Kao dokumentarni fotograf, fotografiše događaj koji se desio pre sedamdeset godina, što postavlja pitanje da li ovde uopšte može da se priča o dokumentarnoj fotografiji, jer kao fotograf nije ostvarila fizičku bliskost sa prostorom i sadržajem, ona nikako nije mogla biti deo "realnosti" koju je fotografisala, ali opet svaka pa i dokumentarna fotografija ne može biti realistična jer uvek postoji subjektivno posmatranje događaja pa postaje nebitno da li događaj posmatramo u momentu kada se odvija ili nakon izvesne vremenske distance što nam može dati dozu objektivnosti, realnog sagledavanja. Na ovaj način pozicija dokumentarne fotografije kao medija koji evidentira se ne menja jer se ovde prošlost odigrava u sadašnjosti. Prikazivanje nečega sasvim običnog, kao što su lutke, kroz fotografiju, postavljajući ih u određene stavove i odnose čini da te lutke postaju stvarnost. U ovom slučaju misija fotografije da odslikava stvarnost koja postoji ili je postojala nije ugrožena. Sve strašne stvari prikazane na ovim fotografijama su se desile, postoje pisana svedočanstva. Međutim, ovaj umetnički re-enactment[2] ne teži realističnoj rekonstrukciji nego je, zbog samog načina realizacije -  stvaranje zamišljenih slika na osnovu svedočenja te ima mogućnost kreiranja i dodavanja viška istine, simulakrum istorije.

Izložba Marije Janković se može sagledati i kao mali doprinos borbi za sećanje na nekadašnji koncetracioni logor na Starom sajmištu kao i na zločine počinjene od strane sledbenika fašističke ideologije. Ovo sećanje je važno održati naročito danas kada se u kolektivnom sećanju i javnom prostoru ovaj logor zaboravlja i kada se javlja tendencija da generacije koje dolaze iz političkih razloga zaboravljaju značaj pojma fašizama (zbog nesporazuma oko pojma antifašizam koji se briše urušavanjem komunizma, pa se samim tim i briše pojam fašizam) i kada se ćuti o pojavi neofašističkih formacija u svetu.

Slavica Popov

[1] O tačnom broju žrtava, hronologiji događaja i tipologiji logora i o opšte prihvaćenom terminu koncentracioni logor za logor na Sajmištu videti M. Koljanin, Istorija Logora na Sajmištu, predavanje u okviru seminara, 18. jul 2010, Kulturni centar Rex, Beograd, preuzeto sa www.starosajmiste.info

[2] D. Sretenović, Učini to ponovo... Umetnost ponovnog odigravanja, Zbornik seminara za studije moderne umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu V-2009, Beograd, 2009, 259-271.