Narodni muzej, Zrenjanin. Novembar - decembar 2007.Retrospektivna izložba Franca Ajzenhuta (Eisenhut Ferencz, 1857 - 1903) upriličena je povodom 150 godina od umetnikovog rođenja. Franc Ajzenhut, rodom iz Bačke Palanke, školovan u Budimpešti i Minhenu, jedan je od vodećih orjentalnih slikara svog vremena. Kod nas je pre svega poznat kao slikar “Bitke kod Sente” - najveće uljane slike istorijskog žanra u Srbiji. Izložba obuhvata pedesetak slika i crteža.
Ferenc Ajzenhut, slikar orijentalnih i istorijskih tema - kod nas poznat kao slikar Bitke kod Sente - rođen je pre 150 godine u Bačkoj Palanci, 26. januara 1857. godine. Pošto je pripadao narodu podunavskih Švaba, maternji jezik mu je bio nemački, ali je tečno govorio mađarski i srpski, nalik većini tadašnjih stanovnika teritorije današnje Vojvodine. Većinu svojih slika je potpisivao sa Eisenhut Ferencz. Njegov talenat je otkrio peštanski slikar Karolj Telepi, a u početku školovanja su mu materijalno pomogli Palančani, pre svega advokat Karolj Mezei i apotekar Harleković. U periodu od 1875-76. su ga u Državnoj školi za nastavnike crtanja u Budimpešti podučavali Bertalan Sekelj i Janoš Greguš, a od 1877-1883. na Bavarskoj kraljevskoj akademiji u Minhenu, Đula Bencur, Ludvig Lefc i Franc fon Defreger. Istovremeno je pohađao i školu Vilhema Dica, slikara običaja i ratnih tema. Godine 1877. godine je postao stipendista mađarske države, pošto su mu radovi nagrađivani na Akademiji. Neke od njegovih studijskih skica akta možemo videti na našoj izložbi. Svoju izlagačku delatnost je započeo učešćem na jesenjoj izložbi Mađarskog društva likovnih umetnika u Budimpešti 1881. Bio je aktivno prisutan na izložbama kako u Budimpešti, tako u Minhenu, a povremeno i u Parizu, Berlinu, Madridu, itd, gde je dobijao razne nagrade. Slikom Smrt Đulbabe je 1886. godine postao prvi umetnik koji je nagrađen Velikom mađarskom državnom zlatnom medaljom u Budimpešti, pretičući time Mihalja Munkačija i Đulu Bencura. Samostalnu izložbu za svog života nije imao, prva mu je priređena povodom smrti 1903. godine u Budimpešti. Njegovo delo i život su od tada sve više padali u zaborav.
Ajzenhut je za vreme svog života bio poznat pre svega kao orijentalni slikar, što je podrazumevalo duge i česte studijske boravke u dalekim zemljama. Na svom prvom i drugom putu se obreo na Kavkazu, kuda je krenuo u jesen 1883. i 1884. godine, ploveći Dunavom do Crnog mora, putujući vozom od Batuma do Tiflisa, te do obale Kaspijskog jezera, u Baku. Neke od tada nastalih skica, kao i jednu uljanu sliku sa prvog afričkog puta, koji je usledio krajem 1886. i početkom 1887. godine po Tunisu i Alžiru, čuva muzej u Segedinu. Uljana slika Napulj sa Vezuvom iz fonda beogradskog Narodnog muzeja nam daje na znanje, da je Ajzenhut obilazio i Italiju, te da je ka Africi kretao, kao i mnogi drugi, iz napuljske luke. Svoj prvi veliki uspeh je postigao 1883. godine slikom Lečenje pomoću Kurana, dela koje je otkupljeno i postavljeno u kraljevskoj palati u Budimu. Ubrzo je u velikoj meri radio za galeriste u Engleskoj, slično svom savremeniku rodom iz Vršca, Paji Jovanoviću (1859-1957), koji je uprkos toga što se takođe obreo u Africi i Kavkazu, postigao slavu temama iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Albanije. Oba slikara, kao istaknute predstavnike mlađeg naraštaja, pominje knjiga Tamaša Sane, publikovana 1889. godine. Njihov savremenik, likovni kritičar Karolj Lika je zabeležio da su ponajviše nemačke drvorezačke radionice za izradu klišea reprudokovale Ajzenhutova dela u ilustrovanim listovima po celoj Evropi - a naročito u Engleskoj, iz razloga što se ,,na njegovim slikama video autentičan Istok”. Lika takođe daje opis Ajznhutovog ateljea u Minhenu, koji je bio uređen etnografskim predmetima donetim iz egzotičnih predela.
Kao komunikativna ličnost, Ajzenhut je u likovnom životu bio poznat i kao organizator i dobar saradnik. Pošto se celog života vezivao za dva likovna centra: jedan u formiranju, Budimpeštu i drugi, sa već dugom tradicijom, Minhen, neprestano ih je i povezivao. Pomagao je mađarskim umetnicima u Minhenu, gde se borio za njihovo bolje mesto na izložbama, i obrnuto, nemačkim umetnicima u Budimpešti. Tako je npr. organizovao prvo izlaganje tada slavnog Franca fon Lenbaha u Budimpešti 1893. godine, ali je pomagao i početnicima, recimo Jožefu Pehanu da iz Vrbasa krene na studije u Minhen. Bio je član minhenske grupe ”Liutpold” pod patronatom bavarskog regenta, te je kao takav žirirao određene izložbe. Nije mogla biti slučajna ni narudžba za oslikavanje luksuzne kafane ”New York” u Budimpešti, koju je izveo sa Gustavom Manhajmerom 1894. godine. Oslikani stropni panoi su restaurisani 2003. godine.
Uprkos svojim obavezama, Ajzenhut nije nikada gubio vezu sa svojom rodnom grudom, posećujući i dopisujući se sa svojim roditeljima, te sa izvesnim Robertom Bihlerom. Neka od njihovih pisama su sačuvana i objavljena u somborskim ,,Dometima” 2006. godine. U Somboru se nalazi njegova najpoznatija slika monumentalnih dimenzija (4 x 7 m) Bitka kod Sente. Nju je naslikao 1896. po porudžbi Bačko-bodroške županije, čije se sedište nalazilo upravo u ovom gradu. Povod je bila ugarska milenijumska proslava, u okviru koje je sličnim putem nastala slika Proglašenje slobodnog kraljevskog grada Mihalja Janćika - danas u zbirci subotičkog muzeja i Defile banatskih spahija pred carem Franjom Josifom I Pala Vagoa - danas u zbirci zrenjaninskog muzeja. Karakteristično je za Ajzenhuta, kao i za druge slikare historizma, što je i u ovom prilikom obišao odgovarajući teren: učestvovao je na vojnim vežbama u Senti 1895. godine. Slika sudbonosnog boja u svojoj signaturi čuva podatak da je nastala u Minhenu, a znamo da je bila izložena na milenarnoj izložbi u Budimpešti, te da je na današnje mesto postavljena tek posle dve godine. Ajzenhut se temeljnije posvetio istorijskom žanru još u dva maha: nakon sedamstote godišnjice od kanonozacije za svetitelja mađarskog kralja Ladislava (1892), kada je 1898. godine naslikao delo Sveti Ladislav u poteri za Kumanom, otimačem devojke - danas deo fonda Galerije Matice srpske u Novom Sadu i deo naše izložbe, te 1902. godine, sliku Hunjadijev juriš kod Beograda. U vidu posebnog žanra popularnog u to vreme, zvanog panorama, sa Lajošem Markoom i Ferencom Zičom zabeležio je svečanu povorku sa predstavnicima gradova i županija koja je pratila krunu Svetog Stefana do kraljevske palate u Budimu. Panorama je bila izložena publici tokom avgusta 1898. godine u specijalnom prosotru namenjenom u tu svrhu. Ajzenhut je scene naslikao u više navrata i uljanim skicama manjih dimenzija, od kojih se dve nalaze u Galeriji Matice srpske, te se kao takve mogu videti na ovoj izložbi.
Posle postignutih uspeha na profesilonalnom planu, 1897. godine Ajzenhut se oženio osamnaestogodišnjom Adrijanom Rajhl, ćerkom Fridriha Rajhla, vlasnika palanačke cementare. Ona je bila rođaka Ferenca Rajhla, istaknutog predstavnika secesijske arhitekture, u čijoj subotičkoj palati su svojevremeno mirno egzistirale jedno kraj drugog secesija, enterijer u turskom maniru, te Ajzenhutove orijentalne slike. Paralelno postojanje orijentalizma, secesije, te historizma u istom vremenu i prostoru je bila pojava od šireg značaja u Evropi. Mladi bračni par se ubrzo i sam otisnuo u beli svet i to sa bebom, na poziv Emira od Buhare 1898. godine. Jedan od rezultata tog putovanja je nastanak slike koja je sada restaurisana: Narodna svetkovina u Kavkazu. Po predanju, u levom delu slike, na konju možemo videti slikarevu ženu i dete koje je tokom boravka u Samarkandu preminulo.
Oronulog zdravlja, Ajzenhut je preminuo 2. juna 1903. godine. Sahranjen je uz veliku počast na Istočnom groblju u Minhenu. Njegova umetnička zaostavština je doneta iz Minhena u Budimpeštu i Palanku, a neka dela tog korpusa su postala deo javnih zbirki, kao što su pored već pomenutih Mađarska nacionalna galerija u Budimpešti, Gradski muzej u Subotici i Galerija Matice srpske u Novom Sadu - koja poseduje najveći broj radova: 10 uljanih slika, 29 crteža, te 4 slike njegove ćerke Judite. Na inicijativu Leposave Šelmić, nekadašnjeg direktora novosadske ustanove, i istoričar umetnosti Gradskog muzeja u Subotici se prihvatio istraživanja Ajzenhutovog života i dela, što je rezultiralo saradnjom dve institucije. Ovaj rad - koji je između ostalog pomogla i zaostavština Adalberta Milera Poljata - pratila je i restauracija određenih dela. Izložba je upriličena povodom 150 godina od rođenja umetnika i biće prikazana u Subotici, u Novom Sadu i u Somboru. U toku je izrada publikacije koja će integrisati višegodišnje istraživanje, reprodukovana dela i dokumente. Kroz prizmu Ajzenhutovih dela u Vojvodini možemo po prvi put videti retrospektivu svih faza delovanja slikara, čije delo i život odražavaju tokove razvoja evropske umetnosti i životne forme na prekretnici XIX i XX veka, kao i životni put pun avantura slavnog slikara koji je potekao sa vojvođanskog podneblja.
Olga Kovačev Ninkov (za katalog izložbe u Subotici)