Pored velikog broja slika, freski, crteža, studija, skica, ilustracija, u okviru realizacije izložbe nastalo je novo umetničko delo na osnovu nacrta za vitraž koji je osmišljen 1932. godine za hol zgrade Aero kluba u Beogradu koji tada nije izrađen. Viđen i potom naslovljen od strane kustosa izložbe Jelene Ognjanović kao "Alegorija vazduhoplovstva" zauzima centralno mesto na izložbi. Srodnu ovoj ideji, u holu zgrade Aero kluba, danas možemo videti vanrednu stakloslikariju, kompoziciju u znaku mitološke dvojake priče o ocu i sinu izbeglim sa ostrva Krita, pod nazivom "Dedal i Ikar".

Ovo delo, uz novostvoreno predstavljeno na izložbi, simboliše slavu čovekove žudnje za letenjem izvedenu u bojenom staklu, čiji krvotok crteža i slike gradi mreža olovnih niti izvučenih na posebno konstruisanoj mašini u Ateljeu "Stanišić 1908" iz Sombora. Prikaz pilota i Ikara, trebalo je da dopunjuje složeni stvaralački doprinos Vase Pomorišca, prvog vitražiste na teritoriji Kraljevine Jugoslavije, koji je na akademskim studijama u Londonu izučavao tehniku vitraža kada je i nagrađen 1923. godine za sliku na staklu "Sveti Đorđe ubija aždaju". Na izložbi je prikazan i vitraž Parisov sud, koji nas podseća na vitraže izrađene za privatne prostore naručilaca u prizvuku nekoliko sličnih koji su nestali u ratnim razaranjima poput Vestalke iz Umetničkog paviljona "Cvijeta Zuzorić".

Upućuje nas i na posleratni razvoj i izvedbe socrealističkih vitraža za različite potrebe koji zatvaraju mnogostruki krug, od religiozne slike, preko mitoloških i alegorijskih ostvarenja. Kao inicijator uspostavljanja vitražne tehnike u srpskoj umetnosti u programu Zografa, Pomorišac pominje ovu tehniku kao poznatu u umetnosti srpskog srednjovekovlja. Izučavaoci njegovog dela, nisu se složili sa ovom tvrdnjom, imajući u vidu otklon Srpske pravoslavne crkve prema ovoj tehnici smatrajući je gotičkim produktom katoličke crkve, iako postoji jedan mali primerak iz manastira Studenice koji to pobija – kako ističe istoričar umetnosti Luka Vukićević. Izvorno podignut na poukama o crkvenom slikarstvu koje je dobio od Stevana Aleksića u rodnom Modošu, Vasa Pomorišac, pod snažnim uticajem školovanja na akademijama u Minhenu i Londonu, svojim osobenim delovanjem upućuje na nacionalnu tradiciju kopirajući srpske srednjovekovne freske i ilustrujući srpsku epsku poeziju, izmešten od modernističkih pojava aktuelnih u prvoj polovini XX veka.

Za umetnika polifone zvučnosti i izuzetnog senzibiliteta, sposobnog da se izrazi u brojnim slikarskim tehnikama, vitraž je bio jedan od načina da usavrši sopstvenu zanatsku tehniku crteža kao osnovu za nastanak umetničkog dela, mnogo više od utilitarnog karaktera primenjene umetnosti. U duhu zastupanja estetike prerafaelita Džona Raskina, koji je isticao očuvanje zanatske tehnike u umetničkom smislu, Vasa Pomorišac vešto povezuje nesklad između industrijskog progresa i zanatske utemeljenosti kada na nacrtu za vitraž Alegorija vazduhoplovstva predstavlja Ikara pod Suncem, sa visoko uzdignutim rukama i krilima kako se uzvisuje nad pilotom koji obema nogama pritiska horizontalu pejzaža. Naknadni umetnički projekat nastao je bez autora Pomorišca, koji je mnogo više nego drugi umetnici, sam islikavao staklene površine kao pojedinačne komade svetlosnog mozaika.

Posebno je važno napomenuti da izbor Ateljea "Stanišić 1908" iz Sombora za izradu vitraža "Alegorija vazduhoplovstva" nije nimalo slučajan. Posve ciljano i u skladu sa istorijskim činjenicama koje govore da su Stevan Stanišić i Vasa Pomorišac bili bliski saradnici i prijatelji (o čemu danas svedoče četiri portreta članova ove porodice koje je uradio Pomorišac), nastojali smo da porudžbinom nove akvizicije za zbirku Galerije oživimo nekadašnju stvaralačku vezu ljudi koji su nakon Drugog Svetskog rata podučavali mlade tajnama vitraža na Akademiji primenjenih umetnosti u Beogradu. Zajedno su ostvarili veliki broj vitraža u tadašnjoj Jugoslaviji i inostranstvu, sredinom XX veka upravo zahvaljujući jedinoj radionici za proizvodnju stakla u Somboru koju je osnovao 1908. godine Stevanov otac Milan kao "prvu jugoslovensku bojadisaonu na staklu i porcelanu". Svestan ograničenja i nedostupnosti materijala koji mu je bio potreban za rad, Vasa Pomorišac je tokom rada na vitražima za hotel Metropol izjavio "kako kada taj posao okonča neće imati priliku da posao na vitražima nastavi, jer stakla više neće biti, čak ni kod Stanišića".

Srećom, kontinuitet trajanja Ateljea "Stanišić 1908" pokazao se kao rezulat realne potrebe i istrajnosti naslednika i danas u XXI veku, kada je pod rukovodstvom Aleksandre Stanišić izveden vitraž "Alegorija vazduhoplovstva", dimenzija 300 x 74 cm (zanatske i slikarske poslove maestralno su izvele Tatjana Lovrić i Tatjana Dimitrijević). Izložen u Galeriji Matice srpske u sali "Save Tekelije" u posebno konstruisanoj svetlosnoj niši ovalnog završetka vitraž će publici pružiti nesvakidašnji vizuelni doživljaj u kombinaciji bojenog stakla, svetla i Pomoriščevog crteža kao ključnog trojstva za razumevanje umetnosti svetskog genija rodom iz Modoša u Banatu, svestranog Vase Pomorišca.

Mr Danilo Vuksanović,
viši konzervator i pomoćnik upravnika Galerije Matice srpske

Izvor: Galerija Matice srpske